Wstęp

Definicja antysemityzmu

Antysemityzm przejawia się jako niechęć bądź nienawiść do Żydów. Manifestuje się w słowach i czynach skierowanych przeciwko Żydom lub osobom które są za nich uważane, a także przeciwko świeckim i religijnym organizacjom zrzeszających Żydów oraz przeciwko własności należącej do tych osób lub społeczności i grup. Praktyczną definicję antysemityzmu opracował w 2016 r. Międzynarodowy Sojusz na rzecz Pamięci o Holokauście (International Holocaust Remembrance Alliance, IHRA). Polska jest członkiem tej organizacji, a Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oficjalnie potwierdziło w roku 2021, że definicja ta powinna być w Polsce stosowana. Przytaczamy tę definicję w pełnym brzmieniu, razem z towarzyszącymi jej przykładami: 

„Antysemityzm to określone postrzeganie Żydów, które może się wyrażać jako nienawiść do nich. Antysemityzm przejawia się zarówno w słowach, jak i czynach skierowanych przeciwko Żydom lub osobom, które nie są Żydami, oraz ich własności, a także przeciw instytucjom i obiektom religijnym społeczności żydowskiej.” 

Z myślą o ukierunkowaniu prac IHRA poniższe przykłady mogą służyć jako ilustracje: 

Manifestacje antysemityzmu mogą obejmować ataki na państwo Izrael postrzegane jako zbiorowość żydowska. Jednak nie można uznać za antysemicką krytyki Izraela podobnej do kierowanej pod adresem jakiegokolwiek innego państwa. Antysemityzm bowiem często wiąże się z oskarżeniami Żydów o spiskowanie przeciwko ludzkości i jest często przywoływany w celu obarczania Żydów winą za to, że „dzieje się źle”. Obecny jest w mowie, piśmie, formach wizualnych i działaniu, bazując na złowrogich stereotypach i negatywnych cechach charakteru. 

Współczesne przejawy antysemityzmu w życiu publicznym, mediach, szkołach, miejscach pracy i sferze religijnej mogą, biorąc pod uwagę ogólny kontekst, polegać między innymi na: 

• nawoływaniu do zabijania lub krzywdzenia Żydów w imię radykalnej ideologii lub ekstremistycznych poglądów religijnych, pomocy w takich czynach lub usprawiedliwianiu ich;
• formułowaniu kłamliwych, odmawiających człowieczeństwa, demonizujących lub stereotypowych opinii o Żydach lub ich zbiorowej władzy, zwłaszcza, choć nie tylko, w postaci mitu o międzynarodowym spisku żydowskim lub o kontrolowaniu przez Żydów mediów, gospodarki, rządu lub innych społecznych instytucji;
• oskarżaniu Żydów jako narodu o odpowiedzialność za rzeczywiste lub wyimaginowane czyny popełnione przez jedną osobę lub grupę Żydów, a nawet za czyny popełnione przez osoby niebędące Żydami;
• negowaniu faktu, zakresu, mechanizmów (np. komór gazowych) lub intencjonalności ludobójstwa narodu żydowskiego dokonanego przez narodowosocjalistyczne Niemcy oraz ich zwolenników i sojuszników podczas II wojny światowej (Holokaust);
• oskarżaniu Żydów jako narodu lub Izraela jako państwa o wymyślenie lub wyolbrzymianie Holokaustu;
• oskarżaniu obywateli żydowskich o bycie bardziej lojalnym wobec państwa Izrael lub wobec rzekomych międzynarodowych interesów żydowskich niż wobec swojego kraju;
• odbieraniu Żydom prawa do samostanowienia, np. przez wyrażanie poglądu, że istnienie państwa Izrael jest przedsięwzięciem rasistowskim;
• stosowaniu podwójnej miary przez wymaganie od Izraela zachowania, którego nie oczekuje się lub nie wymaga od jakiegokolwiek innego państwa demokratycznego;
• wykorzystywaniu symboli i obrazów kojarzonych z klasycznym antysemityzmem (np. spowodowanie śmierci Jezusa, używanie krwi chrześcijańskich dzieci do rytuału religijnego) w charakterystyce Izraela lub Izraelczyków;
• porównywaniu współczesnej polityki Izraela z polityką nazistów;
• obarczaniu Żydów jako ogółu odpowiedzialnością za czyny państwa Izrael.  

 Antysemicki czyn uznawany jest za przestępstwo, gdy tak definiuje go prawo (np. negowanie Holokaustu lub rozpowszechnianie materiałów antysemickich w niektórych krajach). 

Przestępstwo uznane jest za przejaw antysemityzmu, gdy cele ataków – niezależnie od tego, czy są to osoby, czy ich mienie, takie jak budynki, szkoły, miejsca modlitw i cmentarze – zostały wybrane, ponieważ są żydowskie lub związane z Żydami lub są postrzegane jako takie. 

Dyskryminacja o charakterze antysemickim polega na odmawianiu Żydom możliwości lub usług dostępnych dla innych i jest ona nielegalna w wielu krajach.

Źródło: IHRA

Antysemityzm powszedni – zadomowiony w języku

Pogardliwy stereotyp

Antysemityzm powszedni to słowa i wyrażenia, które na dobre zadomowiły się w naszym języku i odnoszą się do Żydów w negatywnym kontekście. Samo słowo „Żyd” stało się w języku polskim obelgą – nieraz używane bywa z zamiarem obrażenia rozmówcy. Do tego dochodzą różne powiedzenia czy przysłowia, w których Żyd jest przedstawiany w negatywnym świetle, jako osoba godna pogardy, czy po prostu śmieszna. Z jakichś powodów podobnej funkcji w języku polskim nie pełni Anglik, Litwin, Duńczyk… 

Więcej informacji w naszej kampanii na Instagramie.

Żydzi są wśród naszych sąsiadów

Warto uświadomić sobie, że używanie słów lub wyrażeń, które wywołują negatywne skojarzenia z Żydami jako grupą narodowościową czy religijną dotyka żywych ludzi. Rani tysiące Żydów, którzy są naszymi sąsiadami, pracują z nami, robią zakupy w tym samym supermarkecie. Często są świadkami rozmów, w których używane są antysemickie stereotypy. Ale dotyka to także tych, którzy – sami nie będąc Żydami – nie godzą się na obrażanie lub wyśmiewanie innych. Bądźmy wrażliwi na innego człowieka.

Przykłady antysemityzmu w przestrzeni publicznej

Mowa nienawiści, w tym antysemityzm, stanowi istotny problem toczącego się w mediach dyskursu publicznego, zauważalny tak przez środowiska mniejszościowe, bezpośrednio dotknięte tym zjawiskiem, jak i organizacje monitorujące przestrzeganie praw człowieka i instytucje międzynarodowe. 

Na Rzeczniku Praw Obywatelskich (RPO) oraz Krajowej Radzie Radiofonii i Telewizji (KRRiT) ciąży nie tylko obowiązek interwencji w konkretnych przypadkach, ale też podejmowania działań w celu wyeliminowania tego zjawiska z przestrzeni publicznej.

Antysemicki materiał w  TVP 

Ówczesny Rzecznik Praw Obywatelskich Adam Bodnar zwrócił uwagę KRRiT na antysemickie wypowiedzi red. Rafała Ziemkiewicza, współprowadzącego 23 czerwca 2020 r. program „W tyle wizji” w TVP Info. Rafał Ziemkiewicz obarczył samych Żydów odpowiedzialnością za zagładę własnego narodu podczas II wojny światowej.  

Za rażące należy także uznać wypowiedzi byłego dyrektora Programu 2 TVP, Marcina Wolskiego, który miał stwierdzić, że niemieckie nazistowskie obozy śmierci można nazwać „żydowskimi”, gdyż to Żydzi obsługiwali krematoria. Wypowiedź taka, nawet utrzymana w konwencji żartu, budzi oburzenie i nie może być tolerowana w telewizji publicznej.

W materiale wyemitowanym w „Wiadomościach” TVP1 w dniach 15 czerwca i 9 lipca 2020 r. posłużono się antysemickimi stereotypami w celu ukazania w negatywnym świetle jednego z kandydatów podczas kampanii prezydenckiej. Skargę w tej sprawie złożył do Rady Etyki Mediów (REM) Sebastian Rejak, Dyrektor American Jewish Committee Central Europe. W skardze zarzuca się TVP1, że wyemitowany w „Wiadomościach” materiał wywołuje „przekonanie o rzekomo wrogo nastawionych do Polski organizacjach żydowskich, które mogą działać w porozumieniu z historykiem rozpowszechniającym kontrowersyjne tezy na temat wojennych relacji polsko-żydowskich […]. Przeciętny widz, wobec tak skonstruowanego przekazu, zawierającego fałszywe tezy oraz odwołującego się do lęku i niechęci do tego, co w sposób zamierzony ukazywane jest jako tajemnicze i złowrogie, jest bezradny. Pozbawiony gruntownej wiedzy z dziedziny historii czy stosunków międzynarodowych, nie będzie w stanie odróżnić prawdy od półprawdy i dezinformacji”. Organ, do którego skierowano skargę orzekł: „Rada Etyki Mediów zapoznała się z materiałem będącym przedmiotem skargi i potwierdza, iż w publikacji tej drastycznie naruszono cztery zasady zapisane w Karcie Etycznej Mediów: prawdy, obiektywizmu, uczciwości oraz szacunku i tolerancji”.

Sędzia Krajowej Rady Sądownictwa zamieszczał antysemickie wpisy

W sierpniu 2015 r. na jednym z forów internetowych użytkownik posługujący się nickiem „jorry123” zamieścił antysemicki wpis, w którym naród żydowski nazwał „podłym, parszywym narodem”. Takie wypowiedzi mogą wypełniać znamiona przestępstwa publicznego znieważenia grupy ludności z powodu przynależności narodowej (art. 257 Kodeksu karnego). Prokuratura ustaliła, że pod tym pseudonimem krył się Jarosław Dudzicz  – wówczas sędzia Sądu Rejonowego w Słubicach, a obecnie prezes Sądu Okręgowego w Gorzowie Wielkopolskim i członek Krajowej Rady Sądownictwa. Postępowanie w tej sprawie toczy się od roku 2015.

Co czwarta żydowska rodzina w Polsce spotkała się z antysemickim atakiem słownym lub fizycznym

Co czwarta żydowska rodzina w Polsce spotkała się z antysemickim atakiem słownym lub fizycznym. Większość Żydów dostrzega wzrost antysemityzmu online, w życiu politycznym i w mediach. To właśnie wynika z badań przeprowadzonych wśród społeczności żydowskich przez Agencję Praw Podstawowych (FRA – Fundamental Rights Agency) w 13 krajach Unii Europejskiej. Antysemityzm to, niestety, nie tylko pewne zjawisko społeczne występujące w większości krajów świata – jak opisują je socjologowie. To realne zagrożenie, które dotyka prawdziwych ludzi. Także w Polsce. Analizując badania FRA, z danych dotyczących Polski dowiadujemy się, że:

1. 32% badanych twierdzi iż w przeciągu ostatnich 12 miesięcy było świadkiem werbalnego lub fizycznego ataku na innego Żyda. 
2. 25% badanych potwierdza, że ktoś z ich rodziny był ofiarą ataku słownego lub przemocy fizycznej z powodów antysemickich w ciągu ostatniego roku. 
3. 41% uczestników badania twierdzi, że martwi się o to, że w nadchodzącym roku stanie się ofiarą zniewagi słownej lub nękania a 21 % badanych obawia się ataku fizycznego w ciągu najbliższych 12 miesięcy z powodu bycia Żydem. 
4. 50% uczestników badania obawia się, że ktoś z ich bliskich, otoczenia w ciągu nadchodzących  12 miesięcy stanie się ofiarą zniewagi słownej lub nękania z powodów rasistowskich, a 35% obawia się, że ktoś z ich bliskich padnie ofiarą ataku fizycznego z powodu pochodzenia żydowskiego. 

Z badań wynika, że zdecydowana większość osób żyjących w strachu przed atakiem na tle rasistowskim, to te które regularnie uczęszczają do synagog, czynnie biorą udział w życiu lokalnych społeczności żydowskich. Co więcej, coraz większym problemem jest antysemityzm w internecie – 92% polskich Żydów postrzega antysemityzm w sieci jako problem. Dla ponad 70% jest on widoczny i niepokojący w życiu politycznym i w mediach.  

Żródło danych tutaj.

40% Polaków wierzy w teorie spiskowe

To dość niepokojące i zdumiewające, że blisko połowa z nas wierzy w różne teorie spiskowe dotyczące Żydów. Ponad 42% Polaków sądzi, że “Żydzi dążą do panowania nad światem”. Niemal 45% uważa, że “Żydzi osiągają cele grupowe dzięki tajnym porozumieniom”, a ponad 50% wierzy, że Żydzi jako naród “dążą do rozszerzenia swojego wpływu na gospodarkę światową”. Tego dowiadujemy się z sondaży Centrum Badań nad Uprzedzeniami.

Z czego wynika ta łatwość przyjmowania za prawdziwe tego rodzaju naiwnych teorii? Przyczyn jest wiele, poczynając od wielowiekowego postrzegania Żydów jako obcych religijnie i kulturowo i posługujących się niezrozumiałym językiem. Do tego dochodzą w XIX. i na początku XX. wieku pseudonaukowe teorie rasowe oraz spreparowana przez carskie służby broszura Protokoły mędrców Syjonu. Czy istnieje jakiś argument, który mógłby jednoznacznie zdyskredytować te koncepcje? Tak – tym argumentem są wszystkie cierpienia, jakie w ciągu z górą dwóch tysięcy lat spadły na Żydów. Getta w średniowieczu, nakaz noszenia specjalnych ubiorów, zakaz wykonywania pewnych zawodów, pogromy, a wreszcie kulminacja prześladowań – Holokaust. Chyba nie tak wygląda “rządzenie” światem… 

Źródło danych tutaj.

Antysemityzm dotyka mnie

Każdy akt nienawiści, wyrażony fizycznie czy słownie, dotyka konkretnych osób. Nie inaczej jest z antysemityzmem. Kiedy mówimy o Żydach w sposób obraźliwy, powtarzamy antysemickie dowcipy, powielamy stereotypy przedstawiające Żydów negatywnym świetle lub w krzywym zwierciadle – ranimy konkretnych ludzi. Antysemityzm dotyka żywych, realnych ludzi. Nie jest to problem „wymyślony” przez intelektualistów, tylko rzeczywisty problem, z którym stykają się osoby utożsamiające się z żydowską kulturą i historią. Różnie o sobie mówią: Żyd z Polski, Polka żydowskiego pochodzenia, polski Żyd, Polka z żydowskimi korzeniami. Łączy ich wiele elementów pozytywnych: podobne historie rodzinne, czasem kwestie tradycji religijnej, ale też nierzadko – doświadczenie pogardy lub wyśmiewania z powodu ich żydowskiej tożsamości. Niemal każda i każdy z nich słyszeli słowa „ty Żydzie” wypowiedziane jako obelga. Jednak nacechowane nienawiścią lub pogardą do Żydów wypowiedzi dotykają też wielu Polaków, dla których nieakceptowalne jest dyskryminowanie lub poniżanie jakiejś grupy osób, mniejszości.
Antysemickie słowa ranią konkretnych ludzi – bądźmy tego świadomi.

Zgłaszanie aktów antysemickich

Akty antysemickie, kierowane przeciwko Żydom lub osobom postrzeganym jako Żydzi, kwestionują wartości wolnego i demokratycznego społeczeństwa. Takie przestępstwa, jak profanacja cmentarzy, ataki na synagogi, żydowskie ośrodki kultury, upamiętnienia ofiar Holokaustu są bez wątpienia aktami antysemickimi. Podobny charakter mają ataki na obiekty lub instytucje kojarzone z Izraelem.

Komu i jak zgłosić zdarzenie? Jako osoba pokrzywdzona w wyniku przestępstwa masz prawo oczekiwać, że jego sprawca zostanie ukarany. Aby jednak mogło do tego dojść, konieczne jest poinformowanie o przestępstwie organów ścigania.  Tu uzyskasz precyzyjne informacje, jak to zrobić.

Zgłoś incydent online

Jeśli jesteś ofiarą bądź świadkiem poniżania, wyzywania czy zwykłego chamstwa – nie bój się reagować i zgłaszać takich przypadków. Pamiętajmy, że wszystko zaczyna się od przemocy w języku. Jeśli wolisz zrobić to za pośrednictwem internetu, możesz to zrobić tutaj 

Dodatkowe informacje nt. zwalczania antysemityzmu, także w przestrzeni internetowej, znajdziesz pod linkiem. 

Żydowskie Stowarzyszenie Czulent we współpracy z Gminą Wyznaniową Żydowską w Warszawie tworzy zintegrowany system monitorowania antysemickich przestępstw i mowy nienawiści oraz pomocy i wsparcia dla członków społeczności żydowskiej. 

Istotne jest, aby każdy akt antysemicki był zgłoszony odpowiednim organom.

Antysemityzm jest karalny

Zachowania i wypowiedzi o charakterze antysemickim są nie tylko kwestią subiektywnej oceny. Nie tylko zasługują na potępienie i nie powinny być akceptowane w naszej codzienności. Są one także karalne.

Zachowania i wypowiedzi o charakterze antysemickim naruszają prawo zabraniające dyskryminacji ze względu na narodowość, pochodzenie etniczne czy wyznanie. Dotyczy to zarówno gróźb, jak i przemocy fizycznej: “Kto stosuje przemoc lub groźbę bezprawną wobec grupy osób lub poszczególnej osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodu jej bezwyznaniowości, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5” (art. 119. § 1. Kodeksu karnego).  

Antysemityzm w formie propagowania nazizmu i podobnych totalitarnych ideologii również spełnia kryteria czynu zabronionego. Łamie prawo także osoba, która bierze udział w rozpowszechnianiu materiałów promujących ustrój totalitarny. “Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Tej samej karze podlega, kto w celu rozpowszechniania produkuje, utrwala lub sprowadza, nabywa, przechowuje, posiada, prezentuje, przewozi lub przesyła druk, nagranie lub inny przedmiot, zawierające treść określoną w § 1” (art. 256 § 1 i 2 Kodeksu karnego).  

Publiczne znieważanie czy naruszanie nietykalności osobistej z powodu wyznania, przynależności do grupy etnicznej czy narodowej również jest czynem karalnym. “Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3” (art. 257 Kodeksu karnego).  

Aby skutecznie przeciwdziałać antysemityzmowi trzeba go poznać

Antysemityzm nie jest zjawiskiem prostym, jednowymiarowym. Jest obecny w różnych dziedzinach życia i ma różne źródła. I nie ma na niego monopolu ani prawica, ani lewica – jest ponad podziałami politycznymi.

Wczesna historia

Dostrzegamy go już w starożytnej Grecji i Rzymie, gdzie Żydów prześladowano jako “bezbożnych”, ponieważ czcili tylko jednego Boga, zamiast całego panteonu. Nawet pierwsi chrześcijanie początkowo postrzegani byli w Rzymie jako “żydowska sekta”. Potem, niestety, niechęć i pogarda dla Żydów stały się jednym z elementów nauczania chrześcijańskiego, co widzimy np. w kazaniach Jana Złotoustego i późnych pismach Marcina Lutra.  

Antysemityzm jako pseudonauka i element życia politycznego

Na przełomie wieków XVIII. i XIX. pojawiły się pseudonaukowe teorie rasowe, które zostały zradykalizowane przez niemieckich nazistów w latach 30. Wielu XX. Środowiska nacjonalistyczne w międzywojennej Polsce wzywały do bojkotu Żydów w handlu i na uniwersytetach. Jednak przejawy antysemityzmu bez trudu znajdziemy także w reżimach komunistycznych, m.in. u Stalina. W Polsce propaganda antysemicka zadomowiła się m.in. w nurcie narodowym Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Jej lider, Mieczysław Moczar, był jednym z inicjatorów nagonki przeciwko Żydom, którą rozpoczęto na przełomie roku 1967 i 1968. 

Nie jest od niego wolna ani prawica, ani lewica

Dziś elementy antysemityzmu widzimy zarówno w ugrupowaniach ultraprawicy, jak i w środowiskach skrajnej lewicy i antyglobalistów. Pierwsi obarczają Żydów odpowiedzialnością za komunizm i przypisują Żydom zbiorową odpowiedzialność za zbrodnie stalinowskie; traktują Żydów jako przyczynę wszystkiego, co sami uznają za destrukcyjne dla życia społecznego i polskiej kultury. Z kolei radykalna lewica widzi w Żydach kapitalistów i zarzuca im wykorzystywanie uboższych i gorzej wykształconych warstw społecznych przez tych, których nazywają klasami uprzywilejowanymi. W obu przypadkach mamy do czynienia z postrzeganiem Żydów jako grupy, która dąży do podporządkowania sobie całych społeczeństw, przejęcia władzy politycznej i ekonomicznej na poziomie krajowym, a nawet globalnym. I w obu przypadkach, zarówno w środowiskach radykalnej lewicy, jak i prawicy, zauważamy skłonności do stosowania odpowiedzialności zbiorowej: czyny jednej osoby przypisuje się całej grupie – narodowi żydowskiemu – a zatem cała grupa postrzegana jest jako winowajca.  

Antysemityzm organizacji terrorystycznych

Odrębne źródło antysemityzmu to organizacje terrorystyczne posiadające korzenie na Bliskim Wschodzie, w szczególności libański Hezbollah i palestyński Hamas. Hezbollah, w dużej mierze finansowany przez reżim irańskich ajatollahów, jako jeden ze swoich celów definiuje zniszczenie Izraela. Jego bojownicy dokonywali ataków na obiekty izraelskie oraz budynki instytucji żydowskich na całym świecie, m.in. w Wielkiej Brytanii, Francji, Grecji, Bułgarii i Argentynie. Hamas, sprawujący od 2006 r. władzę w Strefie Gazy, dąży do zniszczenia Izraela i nawet w podręcznikach szkolnych dla palestyńskich dzieci umieszcza fragmenty jawnie antysemickie.  

„Antysyjonizm” to też antysemityzm

Niestety propaganda antyizraelska rozpowszechniania przez organizacje terrorystyczne staje się coraz bardziej popularna wśród użytkowników internetu. Pod płaszczykiem “antysyjonizmu” głosi się hasła antysemickie, odmawia się Izraelowi prawa do istnienia, nazywa się Izraelczyków nazistami, a politykę Izraela wobec Palestyńczyków – apartheidem lub Holokaustem. Coraz więcej organizacji wzywa do bojkotowania Izraela na arenie międzynarodowej, nakładania na niego sankcji i wycofywania inwestycji z gospodarki izraelskiej (tzw. ruch BDS; ang. boycott, divest, sanctions); niejednokrotnie nie przeszkadza im jednak polityka Chin wobec Ujgurów czy zbrodnie reżimu irańskiego czy syryjskiego. W wyrażaniu negatywnej opinii nt. decyzji rządu izraelskiego nie ma nic nieakceptowalnego, natomiast odmawianie temu krajowi prawa do istnienia i krytykowanie wszystkiego, co ma związek z Izraelem jest przejawem antysemityzmu.